Aanpassing maaibeheer Bergen op Zoom

Van klassiek maaibeheer naar gefaseerd maaibeheer

In dit voorstel leg ik een en ander uit over de noodzaak van herstel en behoud van biodiversiteit en wat de gemeente Bergen op Zoom hierin kan betekenen door over te gaan van ‘klassiek maaibeheer’ naar gefaseerd maaibeheer en waar mogelijk sinusbeheer.
Dit idee is eigenlijk ontstaan uit mijn wens om de groene ruimte in onze wijk Noordgeest/Meilust-Noord plaatselijk te herstellen en een onderhoudsconcept te bedenken dat meer bij de huidige, urgente, situatie rondom biodiversiteit past. Zo’n concept stopt echter niet bij de eigen wijk, het gaat de gehele gemeente aan.
Bij de opzet voor de Participatiekaart Bergen op Zoom zal ik in dit voorstel wel de nadruk leggen op de wijk Meilust/Noordgeest-Noord. Voor de gehele stad Bergen op Zoom zal dit voorstel nog met een begeleidende brief aan het College van Burgemeester en Wethouders worden overhandigd.

Algemeen kader.
Het herstel en behoud van natuurwaarden en biodiversiteit is niet alleen een kwestie van “Wat ziet er leuk uit?” (al gaat het wel vaak samen) en “Wat mag het kosten?” of “Wat levert het (financieel) op?”. Het gaat veel verder dan dit en dat wordt ook steeds vaker bevestigd door gedegen wetenschappelijk onderzoek.

Herstel en behoud van biodiversiteit (de rijkdom en verscheidenheid van plantaardige en dierlijke levensvormen) is van essentieel belang voor het voortbestaan van het leven op deze planeet, inclusief de mens. Want voedselproductie voor de mens begint bij de natuur. 

In oktober 2017 heeft een internationale groep auteurs een artikel gepubliceerd over het feit dat in 27 jaar tijd in 63 natuurgebieden in Duitsland de biomassa aan vliegende insecten met gemiddeld 75% is gedaald (midden in de zomer was er zelfs een daling van 82%). Dit heeft negatieve effecten op het hele ecosysteem, omdat insecten belangrijke bestuivers zijn (80% van de wilde planten is afhankelijk van insecten voor de voortplanting), ze zelf veel eten, ze een belangrijke voedselbron zijn voor andere diersoorten (60% van de vogels is afhankelijk van insecten) en ze dus een belangrijke schakel zijn in het voedselweb en de nutriëntenkringloop (10). Als er geen wilde bijen meer zouden zijn zou de hele mensheid binnen 3-4 jaar met enorme voedselproblemen te kampen hebben want 70% van onze voedselgewassen en 35% van al het geproduceerde voedsel is afhankelijk van die bijen (14).

Dit lijkt een pessimistisch wereldbeeld, maar het is wel de richting die we nu nog opgaan. Als alleen het economisch groeimodel als zaligmakend antwoord op alle problemen wordt gezien door de politiek en met name door de bestuurders van landelijke, provinciale en gemeentelijke overheden. Als fossiele brandstoffen niet sneller worden uitgefaseerd. Als de banken de boeren blijven pushen voor schaalvergroting. Als de regenwouden gekapt blijven worden om goedkope palmolie te kunnen produceren. Als de zeeën leeggevist worden zonder paaigebieden in te richten en te beschermen. En meer van dit soort conservatieve methoden om de economie draaiende te houden. Als we de natuur blijven opofferen voor ons comfort voor de korte termijn, dan gaan we de hoogste prijs betalen voor ons laakbare gedrag.

Op 6 mei 2019 heeft in Parijs een internationaal platform van wetenschappers (IPBES) haar rapport over het wereldwijd onderzoek (Global Assessment) naar het verlies van biodiversiteit gepresenteerd (4). Bij dit onderzoek waren zo’n 150 experts uit 50 landen betrokken. Het rapport geeft aan dat ongeveer een miljoen soorten met uitsterven worden bedreigd door het verlies van de juiste voorwaarden om te overleven. De tijd dringt en dit probleem wordt op wereldschaal dus steeds urgenter. Als we niet van zienswijze veranderen zal, zoals ze dat noemen, ‘de wal het schip keren’ en de schade veel groter zijn dan wanneer we op tijd bijsturen. 

Samenvattend:
Als we de natuur en onze planeet onvriendelijk behandelen dan krijgen onze kinderen en kleinkinderen daarvan uiteindelijk de rekening gepresenteerd! (1, 4,)

Er is ook een positieve kant aan dit verhaal.
De positieve kant aan de uitleg van hierboven is vrij eenvoudig:
Als we de natuur en onze planeet vriendelijk behandelen dan blijkt deze veerkrachtig te zijn en is herstel mogelijk! Mits we nu serieus gaan aanpakken om dit te bereiken (1, 4).

Oké, dat kan soms wat pijnpunten opleveren voor wie gewend is om op korte-termijn-rendement te rekenen en het vergt wat omdenken. Vooral voor veel boeren en andere sectoren waar men op conventionele wijze geld verdient. Toch zijn er steeds meer ondernemende pioniers die bewijzen dat het anders kan en dat er met wat aanpassingen in het verdienmodel een goed inkomen valt te behalen. Het kan dus wél. Het is dus niet zo dat de bewegingen die voor de belangen van de natuur opkomen de boeren als het probleem zien. Het conservatieve systeem veroorzaakt het probleem. Behalve voor boeren geldt dit net zo goed voor overheden die het beheer voeren over de openbare ruimte. Veel gemeenten lopen wat dit betreft nog in een stramien van beheermethoden die niet bij deze tijd passen. 

Al voor het verschijnen van het rapport van IPBES heeft een team van wetenschapper uit met name Nederland en Duitsland (NERN) een Deltaplan voor Biodiversiteitsherstel geschreven en er is nu een website over hoe we daar samen aan werken (9). 
Daarom wil ik het hebben over de stad en de openbare ruimte. Specifieker; het groenbeheer in die openbare ruimte en in detail, het maaibeleid in deze gemeente.

Voor deze verandering hoeven we weinig meer te doen dan iets te laten.
Al jaren valt mij op dat de graszoden in de openbare ruimte van de gemeente Bergen op Zoom intensief en compleet gemaaid worden, het z.g.n. klassiek maaibeheer. In de afgelopen 3 jaren is er ook sprake geweest van lange droogteperioden (5). Onderzoeken wijzen uit dat deze perioden in de toekomst vaker gaan voorkomen vanwege de klimaatverandering door het broeikaseffect (13, 17). 

Wat opvalt in onze gemeentekernen en het buitengebied is dat waar het gras kort wordt gehouden:

  • Er weinig kruiden- en bloemendiversiteit in het gras opkomt.

  • Er weinig (vliegende én kruipende) insecten in leven, die van groot belang zijn voor de biodiversiteit.

  • Het korte gras in lange periode van droogte snel geel wordt en er vaak grote delen afsterven.

Maar dat daar, waar het gras gedeeltelijk met rust wordt gelaten, dus hoger staat:

  • Het gras meer kruiden- en bloemendiversiteit vertoont

  • Het gras veel insecten huisvest, waaronder veel bijen, zweefvliegen en vlinders

  • Het gras in lange periode van droogte niet vergeeld en niet afsterft.

Dit soort aspecten vallen mij persoonlijk op, omdat ik erop ben gaan letten na het lezen van artikelen over biodiversiteit, ecologisch groenbeheer etc. en het bevestigd voor mij nog eens wat de onderzoeken hierover uitwijzen. Het microklimaat dat ontstaat door het zelf reguleren van de temperatuur en vochtigheid in het lange gras houdt meer vocht vast en heeft minder last van temperatuurshock (sterk wisselende temperatuur) (2).
Hierdoor blijft het bij lange periodes van droogte veel langer stand houden en kunnen belangrijke insecten zich er in leven houden en voortplanten.

Door betere microklimaten te creëren in de groene ruimte van de gemeente zullen uiteindelijk niet alleen de plaatselijke grasvelden profiteren. Het is reeds bewezen dat dit ook een verkoelend effect heeft op het klimaat van de hele stad. Vandaar ook dat actie ‘Steenbreek’ in het leven is geroepen om bewoners te bewegen hun tegels om te ruilen voor beplanting. Al die tegels in de tuinen zorgen naast overbelasting van de hemelwaterafvoer ook voor opwarming van de stad (8, 13). 

Wat ik hier nu voorstel wordt al in steeds meer natuurgebieden toegepast. Dit is nodig om natuurwaarden met elkaar te verbinden, zodat de dieren (met name de insecten) zich langs deze gebieden kunnen verplaatsen. Dit is nodig om nieuwe voedsel- en voortplantingsgebieden te vinden zodat de soorten blijven bestaan en een gezonde uitwisseling van genen behouden. De op deze manier verbonden gebieden noemen we ook wel de ecologische hoofdstructuur (EHS). Vaak stopt die nog bij de dorps- en stadsgrenzen. Omdat Nederland voor het grootste deel verstedelijkt is lukt het vaak niet om die gebieden met elkaar te verbinden. Bovendien zal ook de natuur in de stad afhankelijk zijn van verbindingen tussen de groene gedeelten. Met andere woorden; ook de stad BoZ heeft een EHS nodig.

Moeten we nu niet meer maaien?
Zo zwart-wit hoeven we het niet te benaderen. De natuur wordt het liefst met rust gelaten voor menselijk ingrijpen, maar wij mensen willen niet in ons woongenot beknot worden. Het is zelfs beter om eens of enkele keren per jaar te maaien zodat ook andere soorten een kans krijgen om op te komen en monocultuur (eenzijdig bezetten met slechts enkele soorten) wordt voorkomen.
Mensen willen ook grasvelden kunnen benutten voor balspelen, picknicken en andere vormen van recreatie.
Kortom er zal nog wel gemaaid moeten worden voor de leefbaarheid van onze soort.

Hoe kunnen we dan recreëren en toch de biodiversiteit  de gazons herstellen en behouden?
Dit kan bij uitstek door toepassing een of meerdere vormen van gefaseerd maaibeheer (3, 6, 15). Hierbij worden verschillende gazondelen op verschillende momenten en frequenties gemaaid. Uit meerdere onderzoeken is gebleken dat het niet nodig is om complete grasvelden niet te maaien om het biodiversiteit-verhogende effect te bereiken. 

Zandgronden zoals in de gemeente Bergen op Zoom zijn over het algemeen droog en voedselarm. We vinden hier van nature schrale en daardoor soortenrijke bermvegetaties. Onder invloed van stikstofdepositie zijn ook de bermen op de zandgronden voedselrijker geworden. Voor het bermbeheer betekent dit dat verschraling door middel van maaien en afvoeren vrij snel (< 5 jaar) kan leiden tot een soortenrijkere berm (15).
Zo kunnen de gebieden met hogere natuurwaarden in de stad toch met elkaar verbonden worden via ecologische verbindingszones van bloemrijk gras en bloeiende (besdragende) heesters. Deze verbindingszones zijn tegenwoordig ook bekend in de specifieke vorm van ‘Bijenlinten’. Een Bijenlint is een aaneenschakeling van initiatieven ter bevordering van de overlevingskansen van de wilde bij. 
Met een aangepaste maaibeheer in de wijk Noordgeest/Meilust-Noord ontstaat er tevens zo'n bijenlint door het verbinden van de zopas met wilde bloemen ingezaaide bijentuintjes bij de onlangs geplaatste bijenhotels in het Oscar van Hemelpark, de vlindertuin bij de Griekenlandstraat en aan de Kleine Melanen.

Mijn wens
Ik wil de gemeente Bergen op Zoom voorstellen om het klassieke maaibeheer om te zetten in gefaseerd maaibeheer. Specifiek voor de wijk Noordgeest/Meilust-Noord wil ik voorstellen te starten met het z.g.n.  sinusbeheer (6, 10, 11, 12, 15,16), zoals aanbevolen door o.a. de Vlinderstichting, de Bijenstichting en meerdere grote natuurbeheerorganisaties. Voor de wijk Noordgeest/Meilust-Noord kan dit uitstekend worden toegepast op de grotere gazons in het Oscar van Hemelpark, de vlindertuin en de gazons bij de Griekenlandstraat/Melanendreef, rondom de Kleine Melanen en langs de Ganzenvijver.

De verhouding gemaaid/niet gemaaid
Wat is dan een gezonde verhouding tussen de gedeelten die slechts 1-2 keer per jaar gemaaid worden en de vaker gemaaide gedeelten in toegepast sinusbeheer?

Deze vraag heb ik weggelegd bij de Vlinderstichting:

Sinds enige tijd brengt De Vlinderstichting deze innovatieve maaimethode overal in het land onder de aandacht. Dit is mogelijk dankzij financiële steun van het Prins Bernhard Cultuurfonds. Middels presentaties, excursies en symposia wordt de praktijk van sinusbeheer aan bermbeheerders, aannemers, hoveniers en vele anderen uitgelegd. En dat spreekt erg tot de verbeelding! Op een groeiend aantal locaties in het land wordt sinusbeheer uitgevoerd (16).

Het antwoord van de Vlinderstichting luidt dat de verhouding gemaaid/niet gemaaid afhangt van de beschikbare ruimte. Om de biodiversiteit in verbindingszones te bevorderen is een strook hoger bloemrijk gras nodig met een minimale breedte van 10 meter. De vuistregel is dat na één jaar sinusbeheer in een terrein ongeveer 60% van het oppervlak één of meerdere keren is gemaaid en 40% ongemaaid de winter ingaat. 

Dit is een verhouding die prima toepasbaar is in parken zoals het Oscar van Hemelpark en rond de Kleine Melanen. De ideale verhoudingen en maailijnen zullen qua werkzaamheid van het systeem en qua werkbaarheid voor de gemeente door ervaring tot stand moeten komen, maar zouden in elk geval niet onder de 85%/15% gemaaid/niet gemaaid dienen te komen. Vooral bij sinusbeheer zal het eerder rond 60%/40% liggen, omdat daarbij diverse fases van groei voorkomen met verschillende maaifrequenties en maailijnen.

De kosten en baten

Door de overgang van klassiek maaibeheer naar sinusbeheer is de verwachting dat de prijs per vierkante meter gemaaid uiteindelijk zal dalen. De kosten van verandering zitten hem vooral in het aanpassen van het maaiplan omdat niet langer compleet gemaaid wordt maar er een bochtige maailijn uitgezet moet worden. Ook is het opleiden van personeel zal in eerste instantie geld kosten. Dit is echter een geringe kostenpost die gecompenseerd zal worden door een daling van de totale maaikosten. Er wordt tenslotte minder oppervlak gemaaid en in totaal zijn er ook minder maaibeurten. Dit betekent tevens minder machinale slijtage en een besparing op de brandstofkosten van de maaimachines. 

In berekeningen uit 2018 bleken de maaikosten in Euro/are/jaar voor gazons met bloemrijk gras (zoals bij sinusbeheer)  flink lager uit te vallen. Bij klassiek beheer kwamen deze totale kosten (inclusief randen maaien en bladblazen):

  •  bij 20 keer maaien op € 27,90/are/jaar

  •  bij 15 keer maaien op € 22,37/are/jaar

  •  bij 15 keer maaien en bloemrijk gras € 19,80/are/jaar, inclusief maai/opraap combinatie* en afvoer maaisel (6).

Bij het uitbesteden van werk in de groene ruimte zal een systeem nodig zijn waarin opdrachtnemers garant staan voor goed en natuurvriendelijk beheer. Hoe dat werkt vertel ik in het afsluitende stukje over Kleurkeur.

De baten zijn naast een lagere maaiprijs dus de positieve effecten op de biodiversiteit.

Een strook bloemrijk gras voegt aan een gazon een zeer nuttig voedselgebied voor bijen toe. Ook allerlei andere insecten en kleine gewervelde dieren profiteren van de bloemrijke, iets ruigere, stroken. Een andere maaimethode in de bloemrijke strook leidt bovendien tot minder sterfte onder kleine dieren bij het maaien. 

Goed uitgevoerd groenbeheer met bloemrijk gras levert een kleurrijk beeld in de stadsparken en daarbuiten wat door het bochtige verloop wordt versterkt. Het doorbreken van rechte lijnen met bochtige lijnen in groenbeheer heeft een stemmingsverbeterend effect op mensen door de stressverlagende werking (5).

Kleurkeur
Tot slot wil ik nog wijzen op het bestaan van het Kleurkeur keurmerk.
Kleurkeur staat voor voor goed maaibeheer van bermen en andere groenstroken. Dankzij Kleurkeur kunnen opdrachtgevers en aannemers zich voorbereiden op een nieuwe standaard voor ecologisch bermbeheer. Kleurkeur is ontwikkeld door De Vlinderstichting en Stichting Groenkeur.

Voor een goede implementatie voor het Deltaplan Biodiversiteitsherstel in het algemeen en de aanpassing van het maaibeheer in het bijzonder is het belangrijk dat opdrachtgevers en opdrachtnemers voor kwaliteit staan in de uitvoering van werkzaamheden.
Ik pleit er dan ook sterk voor dat de gemeente Bergen op Zoom zich aansluit bij Kleurkeur.

Meer informatie is te vinden op: https://www.vlinderstichting.nl/kleurkeur 

 

Dankuwel voor uw aandacht!

 

*In de genoemde bron is sprake van een maai/zuig combinatie. De toepassing hiervan is omstreden omdat hierbij juist veel insecten worden meegezogen.

 

Bronnen:
(1) Algemene indruk over de noodzaak van biodiversiteitsherstel:
Attenborough. D. (2020-16-04). Natuurdocumentaire; A Life On Our Planet, te zien op o.a. Netflix.
Officiële trailer op YouTube: https://youtu.be/64R2MYUt394 

(2) Barkman, J.J.  en Stoutjesdijk, Ph. (1987-03-26). Microklimaat, Vegetatie en Fauna (p 130-137). Wageningen: Pudoc. 
https://edepot.wur.nl/471251 

(3) Couckuyt, J. (2016-12). Maaibeheer op maat. Vakblad Natuur Bos Landschap.
 https://edepot.wur.nl/404139 

(4) Díaz, S. (Et Al.). (2019-05-06). Global assessment report on biodiversity and ecosystem services. Intergovernmental Science-Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Services (IPBES). Nieuwsartikel op de website van Wageningen University & Research:
https://www.wur.nl/nl/nieuws/Achteruitgang-natuur-gaat-sneller-dan-ooit-in-de-geschiedenis-van-de-mens.htm 

(5) Gezondheidsraad. (2014-06-9). Natuur en gezondheid. Raad voor Ruimtelijke, Millieu en Natuur Onderzoek (RMNO).
https://www.gezondheidsraad.nl/documenten/adviezen/2004/06/09/invloed-van-natuur-op-sociaal-psychisch-en-lichamelijk-welbevinden 

(6) Jong, A. de, Korthof, H., Piepers, A. en Rosaria, M. (2018-06). Kosten en baten bijvriendelijk beheer. Groene Cirkels.
https://www.bijenlandschap.nl/wp-content/uploads/2016/06/Bijvriendelijk-beheer-brochure-10-digi.pdf 

(7) KNMI. (2021-04-16). Uitleg over Droogte.  
https://www.knmi.nl/kennis-en-datacentrum/uitleg/droogte 

(8) Nationaal Kennis- en Innovatieprogramma Water en Klimaat. (2021-04-17). De koele groene stad.
https://waterenklimaat.nl/nl/onderzoekslijnen/klimaatbestendige-stad/kenniskrant-voor-een-klimaatbestendige-stad/heet-nieuws/groenindestad/#:~:text=De%20verdamping%20van%20water%20uit,de%20lucht%20ook%20sterk%20af.&text=De%20koelere%20lucht%20uit%20een,het%20verkoelende%20effect%20het%20grootst

(9) Samen voor Biodiversiteit. (2021-04-16) Website van samenwerkende organisaties over projecten voor meer biodiversiteit.
https://www.samenvoorbiodiversiteit.nl/projecten 

(10) Siepel, H. (et al.) (2019-16-01). Bevorderen van insectendiversiteit en massaliteit 2019. Kennisblad Veldwerkplaats VBNE.
https://edepot.wur.nl/472045 

(11) Stip, A. en Swaay, C. van. (2020-12). Effecten van sinusbeheer op biodiversiteit in Noord-Brabant.
https://assets.vlchting.nl/docs/b9fb4654-03f8-464d-977b-c3a612102560.pdf 

(12) Stip, A. (2017-01). Sinusbeheer slaat aan!. In: Vlinders 1. 2017. uitg. Vlinderstichting.
https://assets.vlinderstichting.nl/docs/90d85fad-c857-4f47-86ee-578e2632d204.pdf 

(13) Stichting Steenbreek. (2021-04-16). Klimaatadaptatie.
https://steenbreek.nl/focus/#klimaatadaptatie 

(14)The Pollinators. (2018-06-13). Factcheck: hebben we echt geen eten zonder bijen?
https://www.thepollinators.org/blog/factcheck-hebben-we-echt-geen-eten-zonder-bijen 

(15) Vlinderstichting website (2021-20-04). Veldgids Ecologisch Bermbeheer. Vlinderstichting i.s.m. Floron.
https://assets.vlinderstichting.nl/docs/5c8bb83e-a546-4827-a0e7-7b2a2cdb1e35.pdf 

(16) Vlinderstichting website (2021-15-04). Sinusbeheer.
 https://www.vlinderstichting.nl/sinusbeheer/ 

(17) Wageningen University & Research. (2021-04-16). Gevolgen van Klimaatverandering (Diverse artikelen).
https://www.wur.nl/nl/show/Gevolgen-van-klimaatverandering-1.htm 

 

Workshops:
De Groene Academie; Natuurgericht maaibeheer online cursus, 1 december 2021 om 9:30 uur, duur 8 uur:
 https://www.degroeneacademie.nl/index.php?id=1031&view=7982

Groene Ruimte; Webinar sinusbeheer, 24 juni 2021 19:30–20:30 u:
 https://www.groeneruimte.nl/agenda/evenement.php?id=25214 

Vlinderstichting; Diverse mogelijkheden in het cursusaanbod Kleurkeur:
https://www.vlinderstichting.nl/kleurkeur/cursus-kleurkeur 

 

Verantwoording van gebruikte foto's:
Foto 1: Bloemrijk grasland; Cruydt-Hoeck Wilde bloemenzaden